به گزارش ذاکرنیوز، حوزه‌های علمیه زنجان در برهه‌های حساسی از تاریخ یکی از فعال‌ترین و موثرترین حوزه‌های علمیه شیعی در جهان تشیع بود‌ه‌اند؛ تا آنجا که تنها در دوره قاجاریه 12 مسجد موجود در بافت تاریخی شهر زنجان به عنوان مدارس علمیه فعالیت می‌کردند و طلاب در آن مشغول تحصیل و تدریس بودند.
در زنجان مساجد و مدارس قدیمی وجود دارد که نشانگر وجود مستمر حوزه علمیه و تعلیم و تعلم علوم دینی در آن‌ها در زمان‌های مختلف است.
ویژگی اصلی مدارس قدیمی زنجان این است که همه آن‌ها به همراه یک مسجد احداث شده‌اند. در زنجان معمولا مدارس قدیمی به نام مسجد نیز خوانده می‌شدند; مثلا، مسجد چهل ستون، که مدرسه چهل ستون هم نامیده می‌شد. قدیم‌ترین مسجد و مدرسه از این نوع "مسجد میرزائی بالا" در داخل بازار واقع است که تاریخ احداث ساختمان آن به دوره‌های پیش از قاجاریه می‌رسد.
دومین مسجد و مدرسه، "مسجد سید" شهرت یافته است. در میان مساجد و مدارس قدیمی زنجان این یکی بزرگ‌ترین آن‌هاست. مسجد و مدرسه چهل ستون نیز یکی از مهمترین و نیز قدیم‌ترین مدارس علمی زنجان محسوب می‌شود که در حدود سال 1260 ق توسط فقیه نامدار علامه آخوند ملا علی زنجانی قارپوزآبادی احداث شده است.
مدرسه ولی عصر عج الله تعالی فرجه واقع در جنب بازار بالا نیز یکی از مساجد و مدارس مهم زنجان است که اکنون نیازمند تعمیرات اساسی است. در آستانه انقلاب اسلامی، مدیریت و امامت آن با مرحوم حاج سید هاشم موسوی بود و در قضایای انقلاب بزرگ‌ترین مرکز انقلابی و دینی در زنجان محسوب می‌شد.
هم اکنون حوزه علمیه زنجان زیر نظر مدیریت حوزه علمیه استان زنجان اداره می‌شود و برنامه‌های آن با حوزه علمیه قم هماهنگ است. مرکز حوزه علمیه زنجان، مدرسه امام صادق (ع) است. نظارت عالی بر حوزه با امام جمعه زنجان است.
ارتباط علمای زنجان با مردم
یکی از ویژگی‌های علمای زنجان ارتباط آن‌ها با مردم بوده است علمای حوزه هرکدام مسجدی در کنار مدرسه داشتند و نماز برپا می‌کردند و به مسائل و مشکلات دینی مردم پاسخ می‌دادند. به صورت مختصر به چند کانون از ارتباط‌های علما با مردم اشاره می‌شود.
آیت الله شیخ عبدالرحیم واسعی
وی درس خود را با آخوند ملا سبزعلی کاوندی، حاج شیخ فیاض شریعت زنجانی و شیخ حسین دین محمدی فرا گرفته و به مقام اجتهاد نایل آمد و شخصاً به تدریس دروس سطح و بعدها درس خارج پرداخت.
وی علاوه بر تدریس به اقامه نماز جماعت در مسجد دمیرلو یا دَمِریّه یا مسجد انقلاب اسلامی مشغول و در ماه‌های محرم و رمضان هر سال شخصاً به منبر می‌رفت.
استخاره‌های ایشان زبانزد خاص و عام بود، به گونه‌ای که هنگام پاسخ به درخواست استخاره مردم، انگار از دل مردم سخن می‌گفت. بنابراین اکثر مردم شهر و روستاهای اطراف اعتقاد عجیبی به استخاره ایشان داشتند. وی جزو افرادی بود که به رتق و فتق دعاوی عمومی البته بر اثر اعتماد و مراجعه طرفین دعوا می‌پرداخت و درب خانه او به روی عموم باز بود.
حجت الاسلام و المسلمین سید هاشم موسوی
سیدهاشم موسوی زنجانی فرزند سید جواد موسوی بود. سید ابوالفضل و سید رضا زنجانی عموی او بودند، سیدهاشم در مسجد ولیعصر اقامه نماز می‌کرد و با مردم ارتباط گسترده‌ای داشت مسجد ولیعصر اصلی‌ترین پایگاه انقلاب اسلامی در زنجان بود و تجمعات و سخنرانی‌های آتشین در این مکان زمینه ساز حرکت‌های انقلابی مردم زنجان بود سید هاشم موسوی اندکی بعد از انقلاب درگذشت.
آیت الله محمد اسماعیل صائنی
آیت‌الله صائنی سال 1311 در شهرستان زنجان به دنیا آمد و سطوح عالی تحصیلات خود را از اساتید معروف حوزه علمیه فرا گرفت.
او ابتدا رسائل و مکاسب شیخ انصاری و کفایه الاصول آخوند را نزد آیت‌الله مجاهدی، درس خارج و فقه و اصول را نزد آیت‌الله سلطانی و شیخ عبدالجواد اصفهانی، جلد دوم کفایه درس خارج را نزد آیت‌الله خمینی وعمده درس خارج را از آیت‌الله محقق داماد که از مدرسین معروف حوزهٔ علمیه بود فراگرفت. علاوه بر آن، مدتی در درس خارج آیت‌الله بروجردی نیز شرکت کرد و هیأت و ریاضیات را نزد شیخ محمد علی اردبیلی و سفر نفس اسفار را از سید ابوالحسن قزوینی فرا گرفت.
او در یک دوره درس خارج عروه که علامه طباطبایی به طور خصوصی با تعداد محدودی از فراگیران در منزل درس می‌داد شرکت نمود و درایه، هیئت، نجوم، عمده علوم عقلی، منظومه الهیات شفاء، یک دوره کامل اسفار، و در عرفان نظری، فصوص الحکم محی الدین عربی و مصباح الانس ابن فناری را در نزد علامه طباطبایی خواند.
او در عرفان عملی شاگرد علامه طباطبایی و برادر او سید حسن الهی بود. همچنین جلساتی در منزل علامه طباطبایی تشکیل می‌شد که دربارهٔ مسائل فلسفی و اعتقادی بود و اداره آن‌ها از نظر تعیین وقت بر عهده آیت‌الله صائنی بود که نتیجه آن جلسات کتاب‌های روش رئالیسم و کتاب بدایه الحکمه و نهایه الحکمه، اثر علامه طباطبایی گردید.
او در قم به کار تدریس نیز مشغول شد و اولین جلسهٔ جامعه مدرسین قم در حجره او تشکیل شد. آیت‌الله صائنی در علوم غریبیه نیز مطالعاتی داشته و از صاحبان فن آن‌ها در زنجان و قم بهره برده است.
آیت‌الله صائنی در سال 1344 به درخواست مردم زنجان و فتوای آیت‌الله میلانی مبنی بر ماندن در زنجان بر خلاف میل خود و آیت‌الله خمینی و علامه طباطبایی و آیت‌الله محقق داماد در زنجان اقامت گزید و سرانجام در 15 تیر 1377 در شهر زنجان درگذشت.
آیت الله زین‌العابدین احمدی
برخی از اساتید وی عبارتند از: کافی الملک تبریزی، حاج شیخ صادق خوئی، مرعشی نجفی، سلطانی و شیخ محمد مجاهدی، آیت الله بروجردی حاج سید صادق روحانی. وی سال‌ها امامت جماعت امام زاده سید ابراهیم را به عهده داشت و منشا خدماتی برای مردم بود از ایشان آثار متعددی نیز برجای مانده است.
آیت الله فاتحی
حاج شیخ یحیی مدارس، حاج شیخ میکائیل فاتحی‌نژاد، شیخ مرتضی بنی فضل تبریزی، حاج شیخ مصطفی اعتمادی تبریزی و حضرت امام خمینی (ره)، آیت الله محقق داماد و آیت الله اراکی از اساتید ایشان بودند. اجازه اجتهاد به آیت الله فاتحی توسط مرحوم آیت الله حاج محمد علی اراکی داده شده است. ایشان در کنار قضاوت، تدریس در حوزه و امامت جماعت مسجد الهادی را به عهده داشت.
آیت الله شیخ محمد تقی خاتمی
شیخ اسحاق صائینی و شیخ جلال اصحابی، سید احمدرضوانی زنجانی و شیخ احمد شکوری و شیخ علی زنجانی، آیت الله خوئی، شهید مدنی سید محمدروحانی، سید محسن حکیم و میرزا باقر زنجانی از اساتید شیخ تقی خاتمی بودند.
این استاد حوزه در طول سالیان دراز در حوزه علمیه زنجان مشغول تدریس علوم دینی بودند و شاگردان فراوانی را تربیت کردند از سوی دیگر ایشان امام جماعت مسجد چهل ستون زنجان را به عده داشتند و منشا خدمات به مردم بودند نمازهای ظهر و عصر، مغرب و عشا را خود اقامه می‌کرد و جمعه صبح مجلس روضه برگزار می‌کرد. هر روز ساعتی قبل از نماز در مسجد حاضر می‌شد تا پاسخگوی مراجعات مردم باشد.
آیت الله شیخ ابراهیم محمدی اصل
شیخ ابراهیم محمدی اصل در روستای محسن آباد از توابع زنجان بدنیا آمد دروس مقدماتی را از اساتید زنجان: میرزا عبدالرحیم واسعی، میرزا احمد فرجیان، سید عزالدین حسینی، میرزا یحیی مدرس و شیخ نصرت حسینی فراگرفت و برای ادامه تحصیل راهی قم شد و در درس اساتیدی چون: آیت الله بروجردی، مرعشی نجفی، سید صادق روحانی، مجاهدی، سلطانی و شیخ جعفر سبحانی فرا گرفت.
ایشان پس از سال‌ها تحصیل در قم به زنجان بازگشت و تدریس را در حوزه علمیه شروع کرد و در طول سه دهه تدریس شاگردان بسیاری پرورش داده است و اکنون نیز در حوزه علمیه زنجان مشغول تدریس است.
به سبب ارتباط نداشتن ایشان با حوزه علمیه، این عالم زنجانی حتی در بین حوزویان و طلاب جوان کمتر شناخته شده است. شیخ ابراهیم محمدی اصل سال‌هاست امام جماعت مسجد غریبیه زنجان است نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را اقامه می‌کند و پاسخگوی مراجعات مردمی است. منزل ایشان نیز در نزدیکی مسجد قرار دارد و ایشان پاسخگوی مسائل مردم هستند.
آیت الله شیخ ابوالفضل سلیمی
آیت الله حاج شیخ ابوالفضل سلیمی متولد 1303 در زنجان بود که مقاطع ابتدایی را در مدرسه شاپور زنجان سپری و در جوانی برای تحصیل علوم دینی به حوزه علمیه قم رفت. ایشان پس از 18 سال تحصیل در این حوزه در سال 1340 به زنجان بازگشت و عهده‌دار دروس حوزوی و بیان معارف دینی و تحصیل آیات نورانی قرآن کریم شد.
آیت الله حاج شیخ ابوالفضل سلیمی علاوه بر تدریس در حوزه علمیه زنجان در دانشگاه آزاد اسلامی زنجان هم تدریس می‌کردد و امامت جماعت مسجد میرزایی بازار زنجان را نیز بر عهده داشت. ایشان همچنین در منزل شخصی خود کلاس‌های درس دایر می‌کردند.
از آیت الله حاج شیخ ابوالفضل سلیمی در سن 91 سالگی به دلیل هشتاد سال تلاش علمی و شصت سال شاگرد پروری در مراسم نکوداشت چهره‌های ماندگار از سوی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان قدردانی شد.
این عالم برجسته سال 1396 به دیار حق شتافت.
آیت الله سید محمد حسینی زنجانی
سید محمد حسینی زنجانی در فروردین ماه سال 1326 شمسی در شهر قم در خاندان علم و فقاهت به دنیا آمد.
پدر وی سید عزالدین حسینی زنجانی از شاگردان سید محمد حجت کوه‌کمری و سید حسین بروجردی در فقه و اصول و از شاگردان امام روح‌الله خمینی (ره) و سید محمد حسین طباطبایی در فلسفه بود.
جد وی میرزا محمود حسینی زنجانی بود که در فقه و اصول از شاگردان میرزای نائینی، آقا ضیاء عراقی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمدکاظم یزدی و محمدحسین غروی اصفهانی بود. وی با محمدحسین غروی اصفهانی مکاتبات عرفانی داشت. وی با حکومت پهلوی مبارزه و مخالفت کرد و در مجلس مؤسسان با به سلطنت رسیدن رضاخان مخالفت کرد.
حسینی زنجانی پس از اتمام تحصیلات به زنجان برگشته و به نیابت از پدر خود تولیت مسجد و مدرسه سید را به عهده گرفته و در مسجد جامع زنجان (مسجد سید) به اقامه نماز و سخنرانی و بیان احکام شرعی پرداخته و حوزه علمیه سید را مطابق برنامه مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه فعال کرده و طلاب علوم دینی از سطح هفت تا سطح ده تحت مدیریت وی در این حوزه مشغول تحصیل هستند.
وی در حوزه علمیه زنجان یک دوره "کفایه الاصول"، یک دوره کامل خارج "کتاب الصوم"، یک دوره کامل خارج "کتاب الخمس" و یک دوره کامل خارج "کتاب الحج" را بر مبنای جواهر الکلام (مجموعاً به مدت پانزده سال) و تفسیر قرآن (به شیوه‌ای نو و بر اساس ترتیب نزول سوره‌ها) تدریس کرده است.
علمای زنجان در بیانات مقام معظم رهبری
امام خامنه‌ای در تاریخ 21 مهر ماه 1382، در دیدار با مردم زنجان، در بیاناتی ارزشمند درباره مفاخر دینی و فقهی زنجان، اشاره کرده‌اند: شهر زنجان در یک دوره طولانی، مهمترین حوزه علمیه تمام مناطق غرب ایران محسوب می‌شده است. در دوران مشروطه، عالم بزرگی مثل مرحوم "آخوند ملاقربانعلی" در زمینه‌ی فقه، در اوج علمی قرار داشت و علمای برجسته زمان خود را نسبت به مقام علمی‌اش خاضع کرد. البته ما در دوره‌های بعد هم شاهد بروز شخصیت‌های برجسته علمىِ زیادی هستیم که بعضی را از نزدیک دیدیم و بعضی را نیز شنیدیم، که "حکیم هیدجی" - شاعر، فیلسوف و عارف زنجانی - یکی از برجستگان دوره‌های اخیر است.
در دوره جوانی ما در حوزه‌های علمیه، شخصیت‌های برجسته علمی زنجان مایه افتخار شهرشان بودند. در نجف، مرحوم آیةاللَّه میرزاباقر زنجانی؛ در قم، مرحوم آیةاللَّه حاج سید احمد زنجانی و در تهران، مرحوم آیةاللَّه حاج میرزا محمود امام جمعه زنجانی، از بزرگان زنجان در شهرهای مختلف آن روز بودند. بحمداللَّه امروز هم شخصیت‌های برجسته علمی زنجان، چه در حوزه‌های علمیه قم و مشهد و چه در محیط‌های دانشگاهی، حضور دارند.
مرحوم استاد "روزبه" یک شخصیت فرهنگىِ برجسته زنجانی بود که منشأ خدمات بزرگ فرهنگی در کشور شد. خودِ ما در دوران تحصیل، دوستانی را که از این خاک برخاسته بودند، می‌شناختیم که بعضی در خود زنجان و بعضی در قم به مقامات عالی علمی دست یافته بودند. مقصود از این حرف‌ها فقط تعریف و خوشامدگویی برای مردم زنجان نیست؛ بلکه مقصود این است که جوان زنجانی، شجره‌نامه علمی و فرهنگی خود را بشناسد.
البته امروز هم این شهر همچنان یک شهر بااستعدادِ فرهنگی است؛ با سی هزار دانشجو و دانشگاه‌های متعدّد؛ با حوزه علمیه؛ با جوانان آگاه و آماده رشد و ترقّی معنوی و استعدادهای قابل شکوفایی.
من مایلم جوانان زنجانی به‌خاطر این شجره‌نامه فرهنگىِ پرافتخار به خود ببالند و قدر استعدادهایی را که خدای متعال به جوانان این منطقه ارزانی داشته است، بدانند و با به‌کارگیری آن‌ها، از امکانات خداداده حدّاکثر استفاده را بکنند تا برای آینده کشور و منطقه خود، ذخیره‌های ارزشمندی را به‌وجود آورند.
