ریحانه شهبازی: گونی زباله‌ای که به دوش داشت از قدش بالا زده بود و هیکل نحیف و کوچکش در مقایسه با انبوه زباله‌ها قابل تشخیص نبود. قطره‌های خستگی و گرمازدگی از پیشانی‌اش چکه می‌کرد اما بازهم آنها را با کوله‌باری از حسرت همراه می‌کرد و پشت سر خود جای می‌داد. سن و سالش به پای مدرسه نمی‌رسید اما تا کمر خم می‌شد تا بتواند در میان زباله‌ها امید به زندگی را جست و جو کند. چراغ چهارراه‌های شهر هر روز در فصل سرما و گرما به دیدن این کودکان عادت کرده و نظاره‌گر چشم‌های کودکانی است که به دنبال دست رهگذران می‌دود و یا برای لقمه نانی اسفند دود می‌کنند و بلاگردان ماشین‌های مدل بالا می‌شوند.
اما آنچه که باعث تعجب همگان شده این است که چرا با وجود تعداد بی‌شمار خیریه‌ها و مؤسسات حامی کودکان کار همچنان ریشه کار کردنِ کودکان در جامعه عمیق‌تر می‌شود و خیال خشک شدن ندارد. در این میان اگر نظارت دقیق و با برنامه از سوی دستگاه‌های دولتی بر آنها صورت می‌گرفت، کودکان قربانی بی‌تدبیری مسئولان و منفعت طلبی عده‌ای از افراد نمی‌شدند تا از این طریق به اسم کودکان و به کام سودجویان به عنوان یک تجارت بهره ببرند. البته شناسایی و برخورد درست با کودکان کار کار سهل و آسانی نیست و سواد و تخصص ویژه‌ای نیاز دارد چراکه طبق مطالعات انجام شده فقر و مشکلات اقتصادی ممکن است که شرط اولیه و لازم برای کودکان کار باشد اما خشونت و ناسازگاری خانوادگی در بیشتر تحقیقات و مقالات به عنوان عامل اصلی مطرح شده است.
۲۱۳ دانش آموز ابتدایی در اصفهان ترک تحصیل کردند
چنین ادعایی را می‌توان با صحبت‌های معاون آموزش ابتدایی اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان صحه گذاشت که علت ترک تحصیل دانش آموزان کلاس اولی با تعداد ۲۱۳ نفر در استان را مشکلات خانوادگی، بی‌تفاوت بودن خانواده‌ها و قبول نداشتن به آموزش مجازی دانست.
حاشیه شهر از نگاه مردم منطقه‌ای پر از آسیب‌های اجتماعی، دزدی، اعتیاد، فقر، بی بند باری و کارتن خوابی است، اما آیا تعریف حاشیه شهر این است! حاشیه از نگاه من پازلی از شهر است که فراموش شده و مقصر آن مدیران شهری و نگاه تبعیض‌آمیز به توزیع، توسعه قدرت و ثروت است.
لیلا سادات ابطحی در گفت‌وگویی با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه ابزار تکنولوژی مانند گوشی و تبلت از طریق گروه‌های جهادی و برخی خیریه‌ها تأمین می‌شود، معتقد است که تنها بخشی از مشکلات، مالی و امکانات نداشتن دانش آموزان است که با استفاده از ظرفیت خیران و مؤسسات مردم قابل حل است؛ اما نکته اصلی در اعتقاد و باور خانواده‌ها برای تحصیل و درس خواندن کودکان است، نه اینکه با این شرایط برای کار کردن کودکان ترغیب شوند و خلأ نظارت مدیران و معلمان را اینگونه پر کنند.
از سویی دیگر و با شرایط بحرانی کرونا، وضعیت واکسینه کردن این کودکان با وجود در معرض خطر بودن در پروتکل‌های تعریف شده، مورد توجه قرار نگرفته است. آنها حتی به تجهیزات بهداشتی و پیشگیری مانند ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی دسترسی کافی ندارند و در استفاده از آنها اهمال می‌کنند. اما خبری از واکسینه کردن کودکان کار در نقل قول‌های مدیران و مسئولان مشاهده نمی‌شود.
حفاظت از مال زیر چتر کودکان کار
سعید یوسفی یکی از مدیران انجمن مردم نهاد حامی کودکان کار است که یکی از علت‌های آمار بالای کودکان کار را با وجود تعداد زیاد خیریه‌ها و مؤسسه‌های مردم نهاد، قانون معاف از مالیات عنوان می‌کند و به خبرنگار مهر می‌گوید: قانونی در کشور وجود دارد که هرکسی که خیریه داشته باشد و یا مستقیماً به خیریه کمک کند از مالیات معاف می‌شود؛ بنابراین تعداد بی‌شماری از شرکت‌ها، کارخانه‌ها و حتی افراد نابلدی که سواد مددکاری ندارند، برای فرار از مالیات به سمت تأسیس خیریه و مؤسسه می‌روند.
وی اشاره‌ای به عملکرد مؤسسه‌های فعال در حوزه کودک می‌کند که آنها کودک را تشویق به همراه کردن سایر بستگان خود و آوردن کودکان به خیریه می‌کنند و از این طریق با افزایش آمار تعداد کودکان کار، آن خیریه و یا مؤسسه مزیت‌ها و امتیازاتی را دریافت می‌کند.
سو استفاده از کودکان کار برای بیزینس
یوسفی همه‌گیر شدن این موضوع را در اصفهان عاملی برای سو ء استفاده از کودکان و به نوعی بیزینس می‌داند که در واقع برخورد احساسی آنها به دلیل منافعشان صورت می‌گیرد نه آینده و شخصیت کودکان؛ از سویی دیگر معتقد است زمانی که خیریه‌ها تنها به توزیع غذا و لباس‌های کهنه بسنده می‌کنند، نه تنها کمکی به رفع معضلات کودکان کار نمی‌کنند بلکه باعث ازدیاد آنها می‌شوند.
این مدیر انجمن مردم نهاد حامی کودکان کارمی‌گوید: فقدان نگاه تخصصی به این حوزه از دیگر معضلات است و برخی از مجموعه‌ها با به نمایش گذاشتن مواردی همچون حمایت از کودکان کار، زنان بی‌سرپرست، اشتغال و کارآفرینی در ویترین خود، به دنبال استفاده بهینه از این عناوین هستند تا اگر فرد دیگری برای حمایت به آن خیریه آمد دست خالی برنگردد؛ این در حالی است که این نگاه هم به نوعی دید تجاری و بیزنسی است و باید خیریه‌ها به صورت تخصصی در یک حوزه ورود پیدا کنند.
تعریف حاشیه شهر
وی ادامه می‌دهد: حدود ۶۰۰ خیریه در سطح استان اصفهان در واقع باید گفت ۶۰۰ مدیر داریم که هرکدام وظایف و تفکر منحصر به فرد خود را دارند و به همین دلیلی بر عدم هم‌افزایی و همکاری دو خیریه و مؤسسه با یکدیگر می‌شود.
یوسفی با ابراز نارضایتی از شیوه مدیریتی غلط و ایجاد حاشیه شهر می‌گوید: متأسفانه ما از شیوه مدیریتی غلط کلان‌شهر تهران که باعث ایجاد حاشیه شهر مانند حلبی‌آباد شده درس نمی‌گیریم و همین رویه را به کلانشهرهای دیگر انتقال می‌دهیم. حاشیه شهر از نگاه مردم منطقه‌ای پر از آسیب‌های اجتماعی، دزدی، اعتیاد، فقر، بی بند باری و کارتن خوابی است، اما آیا تعریف حاشیه شهر این است! حاشیه از نگاه من پازلی از شهر است که فراموش شده و مقصر آن مدیران شهری و نگاه تبعیض‌آمیز به توزیع، توسعه قدرت و ثروت است.
بهزیستی رویه حل آسیب‌ها را ندارد
وی طبق تجربه و بازدیدهایی که داشته معتقد است که مردم مناطق حاشیه در دوگانگی زندگی شهری و روستایی قرار گرفته‌اند که هیچکدام از امکانات را ندارند؛ برای نمونه در حاشیه شهر اصفهان با موضوع مضحکی مانند حصه جنوبی و شمالی مواجه هستیم و این محله دست‌خوش دو منطقه شهرداری شده است. حاشیه شهر صرفاً جای دور افتاده و پرتی نیست و در گذر زمان به این وضعیت مبتلا شده و در واقع علت ایجاد حاشیه را باید در نگاه مدیران شهری این مناطق و بودجه و هزینه‌هایی که جای دیگری صرف می‌شود، جست و جو کرد.
شناسایی و کار با کودکان کار سخت است، و از ای رو خیریه‌ها و مؤسسات برای حمایت از آنها قدم بر نمی‌دارند بلکه تنها به صورت اسمی حامیان کودک کار هستند
این مدیر انجمن مردم نهاد حامی کودکان کار در خصوص اقدامات بهزیستی در این زمینه می‌گوید: اخبارهای تلخ بسیاری را در خصوص بهزیستی و کودکانی که تحت پوشش این مرکز هستند را پشت سر گذاشتیم که البته تکذیب هم کردند اما در کل نمی‌توان دستگاه‌های دولتی را صد درصد متولی بدانیم زیرا از بدنه مردم نیستند و تنها در قبال حقوقی که دریافت می‌کنند کار را انجام می‌دهند. در نتیجه اینگونه می‌توان گفت که بهزیستی به دنبال حل و رفع آسیب‌ها نیست زیرا در غیر این صورت دیگر بودجه‌ای برای آنها در این راستا ارسال نخواهد شد.
فقدان نقش حمایتی برای مقابله با کار کودک
رئیس مجمع سازمان‌های مردم نهاد جوانان استان اصفهان نیز علت افزایش کودکان کار را اینگونه شرح می‌دهد که مشکل در نقش حمایتی اکثر موسسه‌ها و خیریه‌ها است که برای مقابله با کار کودک و رفع ریشه‌های آن به میدان نیامده‌اند؛ از سویی دیگر به دلیل اینکه شناسایی و کار با کودکان کار سخت است، این خیریه‌ها و مؤسسات برای حمایت از آنها قدم بر نمی‌دارند بلکه تنها به صورت اسمی حامیان کودک کار هستند.
نوید مسائلی همچنین قصور در انجام وظیفه دستگاه‌های اجرایی که متولی کودکان کار هستند و نظارت درستی بر آنها وجود ندارد را علت افزایش آمار کودکان کار و در نتیجه تبدیل شدن به بحران می‌داند و به خبرنگار مهر می‌گوید: کوتاهی اینگونه دستگاه‌ها وضعیت را به شرایط بحرانی مبدل می‌کند و بعد از آن تازه به فکر راه چاره می‌افتند.
خروجی صفر امور اجتماعی استانداری
وی با نقد عملکرد دستگاه‌های نظارتی ادامه می‌دهد: نهادهای مردمی موظف هستند و می‌توانند که نهادهای دولتی را نقد کنند و نظارت داشته باشند و تنها خواسته نهادهای مردمی عمل به وظایف است. به عبارتی نهادهای مردمی از دستگاه‌های دولتی مجوز دارند و قادر به نظارت و جهت‌دهی هستند. البته محور اتحاد آنها امور اجتماعی استانداری است تا نهادها و خیریه‌ها را کنار هم قرار دهد و برنامه‌ای منسجم برای آنها تدوین کند، اما تاکنون خروجی از آن دیده نشده است.
وی معتقد است که راهکار مقابله با کار کودک هم‌افزایی بین نهادهای مردمی و دولتی است که کودک کار توسط پرسنل خدمات شهری شناسایی و به بهزیستی تحویل داده شود و سپس با بررسی مشکلات او و خانواده‌اش به نهادهای حمایتی معرفی شود. اگر خانواده‌ای بهره‌کشی از کودک می‌کند نیاز به برخورد قانونی دارد تا کودکان را برای درآمد بیشتر خانواده برای کار بیرون نفرستند. البته درصد بسیاری از کودکان جز اتباع هستند و اداره اتباع همراهی و همکاری لازم را در این زمینه نداشته است تا حتی برای برخی از کودکان کارت شناسایی و هویت صادر کنیم.
درصد بسیاری از کودکان جز اتباع هستند و اداره اتباع همراهی و همکاری لازم را در این زمینه نداشته است تا حتی برای برخی از کودکان کارت شناسایی و هویت صادر کنیم.
قصور بهزیستی در قبال کودکان کار
رئیس مجمع سازمان‌های مردم نهاد جوانان استان اصفهان با تاکید بر اهمیت فرهنگ‌سازی برخورد مردم با کودکان کار، می‌گوید: متأسفانه رسانه جمعی مانند صدا و سیما محتوایی برای این موضوع ندارد. باید بین مردم نحوه برخورد با کودکان کار رواج پیدا کند تا گمان نکنند که مادر و پدر و یا مددکار آن کودک هستند و می‌توانند مشکلات او را حل کنند. نباید توهین، بی‌توجهی و بی‌احترامی به آنها کنند و از طریق نهادهای مردمی حمایت خود را انجام دهند.
وی در خصوص بهزیستی که مرجع‌ترین سازمان برای ساماندهی کودکان کار است، تصریح می‌کند: طبق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سال گذشته سازمان بهزیستی وظیفه شناسایی، ساماندهی و توانمندسازی کودکان کار را به به عهده داشته اما تا کنون در هیچکدام از زمینه‌ها به درستی عمل نکرده است و نتوانسته از کودکانی که دست‌فروشی و یا ضایعات جمع می‌کنند و در اصناف و مراکز مختلف کار می‌کنند، آماری ارائه دهد. ضمن اینکه در توانمندسازی و ساماندهی، برنامه قوی نداشته زیرا در اصل آنها را شناسایی نکرده که برنامه‌ای برای آنها داشته باشد.
مسائلی ادامه می‌دهد که این سازمان حتی شفاف سازی هم در خصوص دریافت حمایت مالی از سوی دولت و هزینه کِرد در قبال این بودجه را ارائه نداده است و علی رغم اینکه پرسنل خوبی دارد اما برنامه عملیاتی و مدون ندارد.
اذعان بهزیستی به ناهماهنگی
با این وجود معاون امور اجتماعی اداره کل بهزیستی استان اصفهان در خصوص تعدد مؤسسات و هم‌پوشانی آنها بر ناهماهنگی بین خیران و ارگان‌های کشور به دلیل تعدد صدور مجوزها اذعان دارند و می‌گوید که باید این امر ساماندهی شود؛ اما معتقدند که منابع آنها به حدی نیست که هزینه‌ها را پوشش دهد و بخش بزرگی از نیازهای مددجویان توسط خیران تأمین می‌شود و بدون آنها کارها ناقص و زمین می‌ماند.
عبدالرضا اسماعیلی در ادامه با اشاره به عملکرد دستگاه‌ها در همکاری با ساماندهی کودکان کار به خبرنگار مهر می‌گوید: ۱۳ دستگاه در سطح استان در راستای کودکان کار و خیابانی باید همکاری کنند اما تنها بهزیستی، دادگستری، شهرداری و نیروی انتظامی در حال فعالیت هستند و باید سایر ارگان‌ها به کمک این موضوع همت ورزند.
وی دو مرکز دولتی را برای نگهداری کودکان کار معرفی می‌کند و می‌گوید: کودکان به دو گروه زیر ۱۲ سال و بالای ۱۲ سال تقسیم می‌شود و کودکانی که توسط شهرداری و نیروی انتظامی جمع‌آوری و به بهزیستی سپرده می‌شود اگر شرایط بازگشت به خانواده را داشته باشند با گرفتن تعهد بازگردانده می‌شود و اگر مشکل سرپرستی و فاقد سرپرست باشند به دفاتر شبه خانواده و خان‌های کودک و نوجوان ارجاع داده می‌شوند که در سطح استان اصفهان ۴۰ خانه کودک و نوجوان وجود دارد و به صورت هیئت امنایی مدیریت می‌شود. همچنین یک مؤسسه غیر دولتی که به صورت خصوصی و روزانه کار می‌کند، کودکانی که سر چهارراه هستند را ساماندهی و آموزش می‌دهد.
هر چند قصه پرغصه کودکان کار سال‌هاست که در بسیاری از شهرهای کشور و به ویژه کلانشهرهای کشور دیده می‌شود اما این معضل در بحران شیوع کرونا و به دنبال آن تعطیلی مدارس و آموزش مجازی اوج گرفته و هر روز شاهد افزایش روز افزون این کودکان و کاهش سن آنها در سطح خیابان‌های شهر هستیم. با این شرایط انتظار ما از همه مسئولان ساماندهی شرایط کودکانی است که قرار است آینده کشور را بسازند.
