به گزارش سایت خبری تحلیلی ذاکرنیوز به نقل از گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، جمهوری ترکیه از سال 2001 به عنوان یکی از اعضای فعال سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در عملیات نظامی و پشتیبانی در افغانستان مشارکت داشته است. این حضور در راستای مأموریت‌های ناتو برای مقابله با تروریسم و حمایت از دولت مرکزی افغانستان شکل گرفت.
ترکیه، کشوری با موقعیت جغرافیایی استراتژیک، در مناطق متعددی از جهان از جمله سوریه، عراق، لیبی، سومالی، قطر، آلبانی، بوسنی، کوزوو، لبنان، پاکستان، جمهوری آذربایجان و قبرس شمالی حضور نظامی دارد و از این فرصت‌ها برای گسترش نفوذ خود در سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا استفاده کرده است.
حضور این کشور در افغانستان بخشی از سیاست خارجی گسترده‌تر آن است که شامل اهداف سیاسی، نظامی و اقتصادی می‌شود. در این گزارش، به تاریخچه حضور نظامی ترکیه در افغانستان، اهداف این حضور، مواضع کشورهای دیگر و تحولات اخیر پرداخته خواهد شد.
تاریخچه حضور نظامی ترکیه در افغانستان
روابط تاریخی ترکیه و افغانستان به دهه 1920 میلادی بازمی‌گردد، زمانی که مصطفی کمال آتاترک، بنیان‌گذار ترکیه مدرن و امان‌الله خان، پادشاه وقت افغانستان، همکاری‌هایی در زمینه‌های فرهنگی و نظامی آغاز کردند. اما حضور نظامی مدرن ترکیه در افغانستان پس از حملات 11 سپتامبر 2001 و در چارچوب مأموریت ناتو شروع شد.
در این دوره، ترکیه بین 1600 تا 2000 نیروی نظامی به افغانستان اعزام کرد که عمدتاً در نقش‌های غیررزمی مانند آموزش نیروهای امنیتی افغان و مشاوره فعالیت داشتند. یکی از مسئولیت‌های مهم ترکیه، تأمین امنیت فرودگاه بین‌المللی حامد کرزی در کابل بود که نقشی کلیدی در عملیات ناتو داشت.
حضور نظامی ترکیه پس از خروج ناتو
در آوریل 2021، ناتو اعلام کرد که نیروهای خود را تا 11 سپتامبر همان سال از افغانستان خارج خواهد کرد. در این شرایط، ترکیه پیشنهاد داد که پس از خروج ناتو، مسئولیت تأمین امنیت و مدیریت فرودگاه کابل را بر عهده بگیرد.
این پیشنهاد در ابتدا با واکنش منفی طالبان مواجه شد که حضور نظامی خارجی را رد می‌کردند. اما پس از تسلط طالبان بر کابل در اوت 2021، مذاکرات بین ترکیه و طالبان ادامه یافت و موضع طالبان تا حدی تعدیل شد. تا فوریه 2025، تعداد نیروهای ترکیه در افغانستان به حدود 500 نفر کاهش یافته و فعالیت‌های آن‌ها بیشتر به حوزه‌های غیرنظامی مانند مدیریت فنی فرودگاه و مشارکت در پروژه‌های بازسازی محدود شده است.
اهداف ترکیه از حضور در افغانستان
ترکیه از حضور خود در افغانستان اهداف متعددی را دنبال می‌کند که ترکیبی از انگیزه‌های سیاسی، استراتژیک و اقتصادی است. در ادامه، این اهداف به‌صورت جامع و با جزئیات بررسی می‌شوند:
1. نفوذ در آسیای مرکزی و تقویت اتحاد کشورهای ترک‌زبان
یکی از اهداف اصلی ترکیه، گسترش نفوذ در منطقه آسیای مرکزی است که بسیاری از کشورهای آن مانند ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان دارای ریشه‌های زبانی و فرهنگی مشترک با ترکیه هستند.
این کشور از حضور در افغانستان به عنوان دروازه‌ای برای ارتباط با این منطقه استفاده می‌کند. سیاست موسوم به "اتحاد جهان ترک"، که در سال‌های اخیر در سیاست خارجی ترکیه برجسته شده، هدفش ایجاد یک بلوک منطقه‌ای متحد است که بتواند در برابر قدرت‌های بزرگ مانند روسیه و چین ایستادگی کند.
برای مثال، ترکیه از طریق پروژه‌های آموزشی و فرهنگی در افغانستان تلاش کرده تا با اقوام ترک‌تبار این کشور، مانند ازبک‌ها و ترکمن‌ها، ارتباطات نزدیک‌تری برقرار کند. این اقدامات شامل اعطای بورسیه‌های تحصیلی به دانشجویان افغان و حمایت از برنامه‌های فرهنگی برای تقویت هویت مشترک است. همچنین، حضور در افغانستان به ترکیه امکان می‌دهد تا در رقابت ژئوپلیتیکی با روسیه، که نفوذ قابل‌توجهی در آسیای مرکزی دارد، موقعیت بهتری کسب کند.
2. تقویت جایگاه در جهان اسلام
ترکیه در تلاش است تا خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی در جهان اسلام معرفی کند، به‌ویژه در شرایطی که بسیاری از کشورهای غربی پس از خروج از افغانستان تمایلی به تعامل مستقیم با طالبان ندارند.
این کشور با حفظ حضور محدود در افغانستان و مذاکره با طالبان، می‌کوشد نقش میانجی بین این گروه و جامعه بین‌المللی را ایفا کند. این موضع به ترکیه اجازه می‌دهد تا هم با کشورهای اسلامی مانند پاکستان و قطر همکاری نزدیک‌تری داشته باشد و هم در مقابل رقبای منطقه‌ای مانند ایران که دیدگاه متفاوتی نسبت به طالبان دارد، موقعیت خود را تقویت کند.
به عنوان مثال، ترکیه در سال‌های اخیر میزبان نشست‌هایی با حضور نمایندگان طالبان و دیگر کشورها بوده تا راه‌حل‌هایی برای ثبات افغانستان ارائه دهد.
3. تعهد به ناتو و تقویت روابط با آمریکا
حضور ترکیه در افغانستان بخشی از تعهد این کشور به ناتو و به ویژه ایالات متحده است. با پیشنهاد مدیریت فرودگاه کابل پس از خروج ناتو، ترکیه نشان داد که آماده است تا خلأ ناشی از خروج نیروهای غربی را پر کند و به عنوان یک متحد قابل اعتماد عمل کند.
این اقدام نه تنها جایگاه ترکیه را در ناتو تقویت می‌کند، بلکه به این کشور اهرم بیشتری در مذاکرات با آمریکا در موضوعات دیگر، مانند خرید تسلیحات یا مسائل منطقه‌ای می‌دهد. برای نمونه، همکاری ترکیه در افغانستان می‌تواند به کاهش تنش‌ها با آمریکا بر سر خرید سامانه موشکی اس-400 از روسیه کمک کند.
4. کنترل بحران مهاجرت و پناهندگان
یکی دیگر از اهداف ترکیه، کمک به ایجاد ثبات در افغانستان برای جلوگیری از موج جدید مهاجرت به سمت مرزهای این کشور است. ترکیه در حال حاضر میزبان بیش از 3.6 میلیون پناهنده سوری است و هرگونه بی‌ثباتی در افغانستان می‌تواند منجر به ورود صدها هزار پناهنده افغان از طریق ایران شود.
با حضور در افغانستان و مشارکت در پروژه‌های بازسازی، ترکیه امیدوار است تا شرایط زندگی در این کشور را بهبود بخشد و انگیزه مهاجرت را کاهش دهد. به عنوان مثال، ترکیه اخیراً در زمینه بازسازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل در کابل سرمایه‌گذاری کرده که می‌تواند به توسعه اقتصادی و ثبات محلی کمک کند.
5. اهداف اقتصادی و دسترسی به منابع
هرچند کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما ترکیه به دنبال بهره‌برداری از فرصت‌های اقتصادی در افغانستان نیز هست. این کشور می‌خواهد از موقعیت استراتژیک افغانستان به عنوان پل ارتباطی بین آسیای مرکزی و جنوبی استفاده کند.
پروژه‌هایی مانند خطوط راه‌آهن و جاده‌سازی که ترکیه در آن‌ها تخصص دارد، می‌توانند به این هدف کمک کنند. علاوه بر این، دسترسی به منابع معدنی افغانستان، مانند لیتیوم و مس، که هنوز به‌طور کامل بهره‌برداری نشده‌اند، می‌تواند در آینده برای شرکت‌های ترکیه‌ای جذاب باشد.
مواضع کشورهای دیگر
حضور ترکیه در افغانستان واکنش‌های متفاوتی از سوی کشورهای دیگر به دنبال داشته است که در ادامه بررسی می‌شود:
پاکستان: به دلیل روابط نزدیک تاریخی و سیاسی با ترکیه، از حضور این کشور در افغانستان حمایت می‌کند و آن را فرصتی برای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای می‌داند.
روسیه: این حضور را تهدیدی برای نفوذ خود در آسیای مرکزی تلقی می‌کند و با آن مخالف است، به‌ویژه که ترکیه را رقیبی در برابر منافع خود می‌بیند.
ایران: نگران است که ترکیه از این حضور برای گسترش نفوذ در منطقه استفاده کند و به همین دلیل با آن مخالفت دارد، اگرچه این مخالفت تاکنون به اقدامات عملی منجر نشده است.
چین: به طور رسمی موضع خنثی دارد، اما حضور ترکیه را به عنوان مانعی برای پروژه‌های اقتصادی خود مانند "ابتکار کمربند و جاده" می‌بیند.
آمریکا: از حضور ترکیه استقبال می‌کند، زیرا این کشور می‌تواند بخشی از مسئولیت‌های پیشین ناتو را بر عهده بگیرد و به حفظ ثبات کمک کند.
البته برخی مفسران با قسمتی از تحلیل فوق هم عقیده نیستند زیرا می‌توان گفت که حضور ترکیه در افغانستان، موضوعی پیچیده و چندوجهی است که با اهداف و منافع مختلفی گره خورده است. مواضع کشورهای دیگر در قبال این حضور نیز، تابعی از منافع و نگرانی‌های آن‌ها است.
جمع‌بندی
حضور نظامی ترکیه در افغانستان که از سال 2001 آغاز شد، پس از خروج ناتو در سال 2021 با تغییراتی ادامه یافته است. این حضور با اهدافی مانند نفوذ در آسیای مرکزی، تقویت جایگاه این کشور در جهان اسلام، همکاری با ناتو، کنترل مهاجرت و بهره‌برداری اقتصادی همراه است.
مواضع کشورها نیز متفاوت است؛ پاکستان موافق، روسیه و ایران مخالف و آمریکا حامی این حضور هستند. تا فوریه 2025، فعالیت‌های ترکیه بیشتر به حوزه‌های غیرنظامی متمرکز شده و آینده آن به نتایج مذاکرات با طالبان بستگی دارد.
پوریا لوایی/کارشناس مسائل اقتصاد بین الملل
